English
中文 (中国)
Với mục tiêu hội nhập quốc tế, trong suốt hơn hai thập kỷ qua, Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam đã là một trong những dự án luật được sửa đổi nhiều lần nhất để phù hợp với các quy định quốc tế và hài hòa với lợi ích quốc gia. Sau khi một loạt các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới được ký kết và có hiệu lực vào năm 2020, Luật Sở hữu trí tuệ đã không ngừng được rà soát, sửa đổi để đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế của các hiệp định đó. Một trong những thay đổi quan trọng nhất là về bản quyền. Cụ thể, việc người đọc tiếp cận các tác phẩm văn học, nghệ thuật,… cũng như việc chủ sở hữu bản quyền có thể tiếp cận đến các phương tiện để chỉnh sửa, cải tiến các tác phẩm điện ảnh, sân khấu,… của họ sẽ trở nên dễ dàng hơn rất nhiều. Tuy nhiên, mặc dù có vẻ các thay đổi này có lợi và hữu ích cho cả hai bên, nhưng một câu hỏi lớn được nhiều chuyên gia đặt ra là liệu lần sửa đổi này có mâu thuẫn với mục tiêu bảo vệ quyền của tác giả và quyền của chủ sở hữu quyền tác giả hay không?
Xung đột giữa việc bảo vệ quyền nhân thân của tác giả và quyền làm tác phẩm phái sinh là một bài toán khó giải.
Khoản 8 Điều 4 Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam quy định rằng tác phẩm phái sinh là tác phẩm dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác, tác phẩm phóng tác, cải biên, chuyển thể, biên soạn, chú giải, tuyển chọn..
Theo quy định tại Điều 19 Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam, quyền nhân thân của tác giả bao gồm các quyền sau đây:
- Đặt tên cho tác phẩm;
- Đứng tên thật hoặc bút danh trên tác phẩm; được nêu tên thật hoặc bút danh khi tác phẩm được công bố, sử dụng;
- Công bố tác phẩm hoặc cho phép người khác công bố tác phẩm;
- Bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm, không cho người khác sửa chữa, cắt xén hoặc xuyên tạc tác phẩm dưới bất kỳ hình thức nào gây phương hại đến danh dự và uy tín của tác giả.
Theo đó, quyền nhân thân là quyền chỉ thuộc về tác giả và không được chuyển nhượng cho bất kỳ ai dưới bất kỳ hình thức nào. Tuy nhiên, điều đó đã tạo ra một số khó khăn trong việc áp dụng vào thực tiễn các quyền tài sản.
Trong quá khứ đã từng có nhiều trường hợp tác giả của tác phẩm được bảo hộ qua đời. Thông thường, tác giả sẽ vẫn là chủ sở hữu các quyền nhân thân trong một thời gian rất dài sau khi họ chết (trong trường hợp không tính đến người thừa kế). Tuy nhiên, giả dụ rằng khi còn sống họ đã chuyển nhượng quyền tài sản sang một tổ chức khác, có thể là khi họ làm việc trong các công ty, tập đoàn lớn. Điều đó có nghĩa là một cá thể đã qua đời là chủ sở hữu quyền nhân thân và một cá nhân, tổ chức khác còn sống sở hữu quyền tài sản.
Do đó, chủ sở hữu quyền tài sản của tác phẩm đó không thể thay đổi, cải tiến tác phẩm hoặc tạo ra tác phẩm phái sinh của tác phẩm đó,… vì chủ sở hữu quyền nhân thân đã chết và do đó, không thể đồng ý với sự thay đổi hay nói cách khác là không thể bị thương lượng để đưa ra sự đồng ý.
Mặc dù một trong những mục đích chính của Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam là nhằm bảo vệ quyền của tác giả, tuy nhiên Luật này cũng gây khó khăn cho việc cải tiến, sửa đổi hoặc tạo ra các tác phẩm phái sinh từ tác phẩm gốc, đặc biệt là trong trường hợp tác giả và chủ sở hữu của tác phẩm nói trên đã chết hoặc không thể liên lạc được.
Cân bằng lợi ích giữa chủ sở hữu quyền nhân thân và chủ sở hữu quyền tài sản
Xem xét những vướng mắc còn tồn đọng trong việc áp dụng vào thực tiễn, bản sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ lần thứ 3 đề xuất quy định “Tác giả và tổ chức, cá nhân đầu tư tài chính và cơ sở vật chất – kỹ thuật để sáng tạo tác phẩm điện ảnh, tác phẩm sân khấu có thể thỏa thuận về việc đặt tên, sửa chữa tác phẩm.”
Bà Phạm Thị Kim Oanh, Phó Cục trưởng Cục Bản quyền, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch nhận xét trong hội thảo sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ tháng 1/2021: “Đây là một bước tiến trong việc bảo hộ quyền tác giả đối với tác phẩm điện ảnh, sân khấu ở Việt Nam. Chúng tôi đã luật hóa các quy định này nhằm đáp ứng thực tiễn, tránh trường hợp hiện nay quy định quyền nhân thân là quyền không thể chuyển giao, gây khó khăn cho các bên liên quan trong việc phát triển tác phẩm, chẳng hạn như cải biên hoặc chuyển thể làm phim.”
Những thay đổi tương tự cũng được đề xuất áp dụng cho chương trình máy tính.
Theo quy định tại khoản 1 Điều 22 Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam, chương trình máy tính là “tập hợp các chỉ dẫn được thể hiện dưới dạng các lệnh, các mã, lược đồ hoặc bất kỳ dạng nào khác, khi gắn vào một phương tiện mà máy tính đọc được, có khả năng làm cho máy tính thực hiện được một công việc hoặc đạt được một kết quả cụ thể.”
Ngoài ra, chương trình máy tính cũng được bảo hộ như tác phẩm văn học, dù được thể hiện dưới dạng mã nguồn hay mã máy.
Qua đó, áp dụng theo quy định hiện hành thì các công ty phần mềm sẽ rất khó bảo vệ các chương trình máy tính tại Việt Nam bởi các công ty phần mềm thường thuê kỹ sư viết phần mềm, chứ bản thân công ty khó có thể tự tạo nên được một sản phẩm phần mềm máy tính tốt nếu không có nguồn nhân viên chuyên môn từ bên ngoài.
Chính vì vậy mà nếu không có thỏa thuận trước về quyền nhân thân, mặc dù công ty sở hữu các quyền tài sản của phần mềm, họ vẫn sẽ rất khó nâng cấp hoặc sửa đổi phần mềm mà không có sự đồng ý của tác giả (kỹ sư phần mềm) – người có thể không làm việc cho công ty đó nữa, hoặc bởi các nguyên do khác như các kỹ sư phát hiện ra rằng họ có thể lợi dụng lỗ hổng này để tống tiền công ty, hoặc nguyên nhân cơ bản và phổ biến nhất trong hầu hết các trường hợp là công ty không thể liên hệ với các kỹ sư đó,…
Sự thay đổi theo hướng cởi mở hơn về quyền tác giả không chỉ giải quyết được những vướng mắc trong thực tế mà còn cho thấy xu hướng cân bằng trong các hệ thống bảo vệ quyền tác giả trên thế giới. Điều này là bởi vì các quy định về bảo hộ quyền tác giả ở Việt Nam chịu ảnh hưởng lớn của hệ thống pháp luật Châu Âu vốn coi tác giả là trung tâm và bảo vệ cả quyền nhân thân và quyền tài sản của tác giả, khác với hệ thống pháp luật Anh – Mỹ vốn tập trung bảo vệ quyền lợi kinh tế của chủ sở hữu quyền tác giả.
Tuy nhiên, việc bảo vệ quyền nhân thân quá chặt chẽ mà không cho phép chuyển nhượng có thể ảnh hưởng đến bức tranh toàn cảnh của nền kinh tế, không có lợi cho sự phát triển của xã hội.
Giải quyết xung đột bản quyền trong lần sửa đổi thứ 3 của luật SHTT tại Việt Nam
Bên cạnh xu hướng sửa đổi Luật SHTT theo hướng phát triển, hoàn thiện tác phẩm và phù hợp với sự phát triển của nền kinh tế quốc gia, dự thảo sửa đổi lần này cũng mở rộng ngoại lệ đối với các trường hợp có thể sử dụng tác phẩm đã công bố mà không cần xin phép của chủ sở hữu bản quyền và không cần phải trả tiền bản quyền.
Qua đó, bản sửa đổi này sẽ bổ sung các quy định liên quan đến việc sao chép, lưu trữ, truyền tải tác phẩm trong hoạt động thư viện, kể cả hình thức truyền thống và kỹ thuật số để phục vụ mục đích học tập và nghiên cứu.
Bà Phạm Thị Kim Oanh nhận định về xu hướng chuyển dần từ sách giấy sang sách điện tử và các tính chất tương tự khác: “Điều này nhằm đảm bảo cho việc tiếp cận tác phẩm cũng như khuyến khích trong nghiên cứu, học tập. Đây là điều khoản mang tính nhân đạo để các cá nhân có thể tiếp cận các sản phẩm văn hóa, nâng cao đời sống tinh thần cho họ, thậm chí tiếp nhận các tác phẩm này để tiếp tục sáng tạo. Nội dung này cũng tuân thủ theo Hiệp ước Marrakesh mà Việt Nam đã tham gia về tạo điều kiện cho người khiếm thị, người khuyết tật về thị giác và người khuyết tật khác không có khả năng đọc tiếp cận với các tác phẩm đã công bố.”
Ngoại lệ cũng được mở rộng đối với việc chuyển giao các tác phẩm sang một định dạng dễ tiếp cận hơn cho người khuyết tật, chứ không chỉ giới hạn cho người khiếm thị như trước đây.
Tuy không nhiều nhưng những đề xuất này rất có ý nghĩa trong bối cảnh chuyển đổi số và xu hướng mở rộng tài nguyên giáo dục hiện nay.
Ông Nguyễn Hữu Giới, Chủ tịch Hội Thư viện Việt Nam cho biết: “Gần 20 năm nay rất nhiều thư viện trên cả nước đã bỏ ra nhiều tiền để chuyển đổi số, thế nhưng có nơi đã bị tác giả kiện vì họ bảo ‘ai cho phép các anh đưa tác phẩm của tôi lên mạng. Tôi rất mừng vì lần này sửa đổi luật nhiều hơn và đã chạm đến ngành của chúng tôi. Bây giờ thư viện chủ yếu phục vụ trên máy tính nên chúng tôi rất quan tâm đến quy định này, mong sao đừng để cho ngành chúng tôi hàng chục triệu trang tài liệu nhưng không phục vụ được online mà phải đến thư viện mới đọc được, rất lãng phí tài nguyên.”
Những thay đổi này cũng phù hợp với xu hướng truy cập mở được đề xuất trong tuyên bố Bethesda và Tuyên bố Berlin. Việc này sẽ tạo điều kiện thuận lợi hơn cho việc tiếp cận các tác phẩm miễn phí vì mục đích phi thương mại trong bối cảnh giá thành sản xuất các tác phẩm đang tăng lên từng ngày trong đại dịch hiện nay.
Mặt khác, dẫu rằng phần sửa đổi này có vẻ có lợi cho đa phần dân chúng, trong cộng đồng hiện nay cũng có nhiều lo ngại về việc liệu sửa đổi này có giúp ích gì cho ngành công nghiệp hay không.
Ông Hoàng Trọng Quảng, Chủ tịch Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam khẳng định: “Đó là góc độ của thư viện, dưới góc độ xuất bản của chúng tôi thì khác. Chẳng hạn chúng tôi mất khoảng 1 tỷ đồng để mua bản quyền và in được 300 cuốn sách, nếu theo quy định của Luật Sở hữu trí tuệ như thế này thì chúng tôi chẳng bán được sách cho ai vì mỗi thư viện được quyền photocopy 1 bản.”
Ông Quang cũng cho biết thêm: “Tôi cho rằng phải làm thế nào để giới hạn cho vừa phải. Một điều nữa là các nước đã có quy định riêng về quyền truy cập mở, phải chăng là chúng ta cũng nên có quy định về vấn đề này?”
Làm thế nào để cân bằng giữa nhu cầu tiếp cận tác phẩm của xã hội và đảm bảo quyền lợi của tác giả là bài toán không dễ tìm lời giải. Theo đó, Chính phủ Việt Nam cần liên tục rà soát sửa đổi, lấy ý kiến của các chuyên gia trong lĩnh vực SHTT và các lĩnh vực liên quan khác để hoàn thiện việc sửa đổi Luật SHTT.
(Tham khảo từ Báo Khoa học & Phát triển)
Liên hệ với công ty luật ASL LAW để được tư vấn về luật sở hữu trí tuệ tại Việt Nam và quốc tế.
BÀI VIẾT HỮU ÍCH LIÊN QUAN
